Thời gian qua nhiều cơ quan báo chí, diễn đàn đăng tải nhiều ý kiến phản biện liên quan đến dự thảo Luật Tổ chức Tòa án Nhân dân quy định: “việc ghi âm, ghi hình tại phiên tòa phải được chủ tọa đồng ý”. Để góp thêm tiếng nói xây dựng dự thảo thêm chặt chẽ, đảm bảo đúng tinh thần Hiến pháp và pháp luật, Báo Tri thức và Cuộc sống đã có buổi trao đổi với Thạc sỹ Lưu Đức Quang- chuyên gia Hiến pháp, giảng viên Trường Đại học Kinh tế- Luật (Đại học Quốc gia TP HCM) về quy định này.

Thạc sỹ Lưu Đức Quang: "Theo chuẩn mực quốc tế, một trong bốn thuộc tính cơ bản của nhân quyền là tính không thể phân chia, tức là không có quyền này cao hơn quyền kia, mọi nhân quyền đều có giá trị ngang nhau."

Cần cân nhắc thấu đáo  về quy định ghi âm, ghi hình của báo chí

-Thưa Thạc sỹ Lưu Đức Quang, đề xuất gần đây trong dự thảo Luật Tổ chức Tòa án Nhân dân - quy định việc ghi âm, ghi hình tại phiên tòa phải được chủ tọa đồng ý, ông có quan điểm gì về đề xuất trong dự thảo này?

+ Thạc sỹ Lưu Đức Quang: Khoản 4 điều 141 Dự thảo Luật Tổ chức Tòa án Nhân dân (TAND) quy định: “Việc ghi âm lời nói, ghi hình ảnh của bị cáo, đương sự, người tham gia tố tụng khác phải được sự đồng ý của họ và chủ tọa phiên tòa, phiên họp”. Chúng tôi cho rằng cần cân nhắc thấu đáo quy định này bởi một số khía cạnh sau đây:

Một là, tôn trọng và bảo vệ quyền về lời nói, hình ảnh của bị cáo, đương sự, người tham gia tố tụng khác cần được đặt trong mối tương quan với lợi ích quốc gia, dân tộc, quyền và lợi ích hợp pháp của người khác. Thể chế hóa tinh thần Hiến pháp năm 2013, khoản 2 điều 32 Bộ luật Dân sự năm 2015 quy định:

“Việc sử dụng hình ảnh trong trường hợp sau đây không cần có sự đồng ý của người có hình ảnh hoặc người đại diện theo pháp luật của họ: a) Hình ảnh được sử dụng vì lợi ích quốc gia, dân tộc, lợi ích công cộng; b) Hình ảnh được sử dụng từ các hoạt động công cộng, bao gồm hội nghị, hội thảo, hoạt động thi đấu thể thao, biểu diễn nghệ thuật và hoạt động công cộng khác mà không làm tổn hại đến danh dự, nhân phẩm, uy tín của người có hình ảnh”. Như vậy, hình ảnh của bị cáo, đương sự, người tham gia tố tụng khác tại phiên tòa, phiên họp do TAND tiến hành có thể thuộc cả hai trường hợp nêu trên. Vấn đề đặt ra là cơ chế thực thi mà thôi.

Hai là, tôn trọng và bảo vệ quyền về lời nói, hình ảnh của bị cáo, đương sự, người tham gia tố tụng khác không được xâm phạm nguyên tắc TAND xét xử công khai được hiến định tại khoản 3 điều 103 Hiến pháp năm 2013: “Tòa án nhân dân xét xử công khai. Trong trường hợp đặc biệt cần giữ bí mật nhà nước, thuần phong, mỹ tục của dân tộc, bảo vệ người chưa thành niên hoặc giữ bí mật đời tư theo yêu cầu chính đáng của đương sự, Tòa án nhân dân có thể xét xử kín”. Xét xử công khai thì tất yếu nội dung xét hỏi, tranh luận của bị cáo, đương sự, người tham gia tố tụng khác phải được công bố.

Để thực hiện nguyên tắc này, tất yếu, chúng ta không thể phủ nhận vai trò của các cơ quan truyền thông đại chúng. Đứng từ góc độ tác nghiệp báo chí, nếu không cho ghi âm thì sẽ ảnh hưởng lớn đến việc đưa tin của nhà báo. Diễn biến phức tạp, lượng thông tin lớn trong quá trình xét hỏi, tranh luận tại tòa sẽ khiến nhà báo khó chuyển tải đầy đủ, chính xác nếu họ không được ghi âm và sau đó rã băng để lấy tư liệu đưa tin, viết bài. Từ đó, mọi công dân có thể tiếp cận thông tin về hoạt động của TAND nói chung, hoạt động xét xử nói riêng.

Mặt khác, xét về thẩm quyền, lời nói và hình ảnh cá nhân của bị cáo, đương sự, người tham gia tố tụng khác có thể là những thông tin liên quan đến bí mật kinh doanh, đời sống riêng tư, bí mật cá nhân, bí mật gia đình mà công dân được tiếp cận có điều kiện.

Theo khoản 3 điều 7 Luật Tiếp cận thông tin năm 2016, trong quá trình thực hiện chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của mình, người đứng đầu cơ quan nhà nước quyết định việc cung cấp thông tin liên quan đến bí mật kinh doanh, đời sống riêng tư, bí mật cá nhân, bí mật gia đình trong trường hợp cần thiết vì lợi ích công cộng, sức khỏe của cộng đồng theo quy định của luật có liên quan mà không cần có sự đồng ý của đương sự có liên quan. Đối chiếu với Dự thảo, thẩm quyền cho phép ghi âm, ghi hình không thuộc về chủ tọa phiên tòa, phiên họp nếu họ không phải là Chánh án TAND.

Ba là, cần có sự phân biệt giữa quyền đối với lời nói với quyền đối với hình ảnh của cá nhân. Việc Bộ luật Dân sự năm 2015 xác định quyền đối với hình ảnh là một trong các quyền nhân thân được Luật bảo vệ đã khẳng định một cách gián tiếp tính ưu trội của cơ chế bảo vệ của quyền này so với quyền đối với lời nói. Bởi hình ảnh vốn được chứng minh là phương thức truyền thông có tính minh họa cao và do đó người ta sẽ thẩm thấu trực tiếp, nhanh chóng và hiệu quả hơn so với việc dùng lời nói. Bên cạnh đó, từ góc độ tâm lý xã hội, hình ảnh cá nhân tại tòa án có thể được coi là hết sức nhạy cảm. Đặc biệt ở nước ta, quan niệm “Vô phúc đáo tụng” vẫn còn quá phổ biến và ăn sâu vào tiềm thức của mỗi người dân.

Kinh nghiệm quốc tế ở những quốc gia có nền tư pháp phát triển như Hoa Kỳ cũng cho thấy điều này. Năm 1972, Hội nghị Tư pháp Hoa Kỳ đã thông qua lệnh cấm “phát sóng, truyền hình, ghi âm hoặc chụp ảnh trong phòng xử án và các khu vực liền kề với phòng xử án”. Lệnh cấm, có trong Bộ Quy tắc ứng xử dành cho Thẩm phán Hoa Kỳ, được áp dụng cho các vụ án hình sự và dân sự. Dù Tòa án Tối cao Mỹ vẫn cấm ghi hình song tất cả 50 tiểu bang đều cho phép đặt camera tại tòa án phúc thẩm cao nhất của họ trong những trường hợp khác nhau. Kể từ năm 1996, các tòa án đã được phép quyết định xem có cho phép truyền hình đưa tin về các tranh luận bằng miệng hay không. Công chúng thường về theo dõi hình ảnh phiên tòa qua các bức ký họa bằng bút chì hoặc màu sáp trên báo chí.

Bốn là, quy định này đặt thêm gánh nặng lên vai chủ tọa phiên tòa, phiên họp khiến họ có thể sao nhãng điều hành phiên tòa, phiên họp để tìm ra sự thật khách quan của vụ việc – cái đích tiên quyết mà hoạt động tố tụng hướng đến. Đồng thời, quy trình tổ chức phiên tòa, phiên họp sẽ phức tạp hơn, tốn kém hơn do cần tăng cường kiểm soát việc những người tham dự mang theo và sử dụng thiết bị ghi âm, ghi hình.

Báo chí tác nghiệp sau phiên tòa.

Chân lý chỉ có thể lộ diện dưới ánh sáng của sự công khai và minh bạch

-Trong giải trình, TAND Tối cao cũng không đưa ra các lý do nào khác hơn ngoài hai lý do: "bảo vệ sự tập trung của phiên tòa và quyền riêng tư của đương sự", thưa Thạc sỹ Lưu Đức Quang, liệu việc hạn chế ghi âm, ghi hình tại phiên tòa có cản trở quyền tác nghiệp của Báo chí theo Hiến pháp và Luật Báo chí?

+Theo chuẩn mực quốc tế, một trong bốn thuộc tính cơ bản của nhân quyền là tính không thể phân chia, tức là không có quyền này cao hơn quyền kia, mọi nhân quyền đều có giá trị ngang nhau. Do vậy, khi bàn về tính chính đáng của quy định này, chúng ta cần lưu tâm về mối tương quan giữa quyền riêng tư của đương sự với quyền tiếp cận thông tin của công chúng (thông qua hoạt động tác nghiệp của nhà báo).

Hơn nữa, thực tế cho thấy, bản thân ghi âm, ghi hình không phải là nguyên nhân gây mất tập trung đối với người tiến hành tố tụng mà là phương thức cũng như việc công bố nội dung ghi âm, ghi hình. Theo chúng tôi, nhà làm luật cần tạo hành lang pháp lý cho hoạt động báo chí một cách chính đáng hơn là việc cấm đoán. Điều này có thể là lợi bất cập hại. Nếu Bộ Công an đã đặt ra vấn đề ghi âm, ghi hình toàn bộ buổi hỏi cung trong quá trình điều tra hình sự thì tại sao Tòa án nhân dân lại tỏ ra ngần ngại có phần thái quá. Chân lý chỉ có thể lộ diện dưới ánh sáng của sự công khai và minh bạch. Từ đó, công lý mới có thể được thực thi một cách đúng nghĩa.

Báo chí tác nghiệp qua màn hình ti vi ở phòng riêng dành cho báo chí tại một phiên tòa. Ảnh: Nguyệt Nhi

-Trong thực tiễn xét xử, nhiều phiên tòa lưu động cho thấy không hạn chế việc ghi âm, ghi hình. Và bản chất của hoạt động xét xử, đặc biệt đối với án hình sự là nhằm giúp người dân hiểu biết và tuyên truyền pháp luật… vậy cần sửa quy định ghi âm, ghi hình trong dự thảo theo hướng nào là phù hợp thưa giảng viên Lưu Đức Quang ?

+Như tôi đã chia sẻ, những khía cạnh trên nếu không được xem xét thấu đáo có thể đi ngược với định hướng xây dựng chế định tố tụng tư pháp lấy xét xử là trung tâm, tranh tụng là đột phá; bảo đảm tố tụng tư pháp dân chủ, công bằng, văn minh, pháp quyền, hiện đại, nghiêm minh, dễ tiếp cận, bảo đảm và bảo vệ quyền con người, quyền công dân mà Nghị quyết số 27-NQ/TW về tiếp tục xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam trong giai đoạn mới đã đặt ra.

Theo chúng tôi, khoản 4 điều 141 Dự thảo Luật Tổ chức TAND có thể được sửa đổi theo hướng sau đây: “Việc ghi âm lời nói của bị cáo, đương sự, người tham gia tố tụng khác phải được thông báo tại phiên tòa, phiên họp. Việc ghi hình ảnh của bị cáo, đương sự, người tham gia tố tụng khác phải được sự đồng ý của họ và chủ tọa phiên tòa, phiên họp”.

-Xin trân trọng cám ơn giảng viên Lưu Đức Quang.