Năm 1884, vị vua thứ 8 của nhà Nguyễn lên ngôi dưới sự phò trợ của các đại thần như Nguyễn Văn Trường, Tôn Thất Thuyết. Cũng thời điểm này nước ta xảy ra nhiều biến cố, tình hình rối ren. Chưa bao giờ Việt Nam lại trải qua đến 3 đời vua chỉ trong vòng vỏn vẹn 4 tháng trời. Cũng chỉ 1 năm sau khi Hàm Nghi lên ngôi, kinh thành Huế đã thất thủ.

Chân dung tự họa của vua Hàm Nghi, năm 1896. Ảnh tư liệu

Vua Hàm Nghi có tên thật là Nguyễn Phúc Ưng Lịch. Ông là vị vua yêu nước, được người đời sau kính nể vì tinh thần dân tộc. Sau sự kiện năm 1885, vua cùng Tôn Thất Thuyết vào rừng núi Tân Sở (Quảng Trị) lánh nạn. Cũng trong thời gian này, vua nhận đệ trình luận tội giặc Pháp do Tôn Thất Thuyết viết. Vị đại thần đề cập đến việc nhân dân nổi dậy cùng chống Pháp.

Đọc xong, vua Hàm Nghi lập tức ban chiếu Cần Vương. Trong chiếu kể lại những diễn biến xảy ra từ lý do rời bỏ kinh thành, đến tình hình chiến đấu và tố cáo tội ác của quân Pháp. Vua ra sức kêu gọi người dân đứng lên phò vua cứu nước. Chẳng bao lâu, phong trào kháng chiến chống Pháp đã bùng lên mạnh mẽ ở khắp mọi nơi trên cả nước. Lúc bấy giờ, khẩu hiệu: “Cần Vương – giúp vua đánh giặc cứu nước”vang lên ở mọi ngõ ngách, khiến quân Pháp cũng mất ăn mất ngủ theo.

Cựu hoàng Hàm Nghi lúc mới bị đày sang Alger. Ảnh: Báo JOURNAL DES VOYAGES

Quân Pháp ra sức kêu gọi vua Hàm Nghi đầu hàng nhưng bất thành. Đến năm 1888, Nguyễn Đình Tình và Trương Quang Ngọc phản bội, khiến vua bị bắt. Quân Pháp dùng mọi chiêu thức dụ dỗ, mua chuộc nhưng đều bị ông từ chối. Trước sự bất khuất đó, chúng đành đưa vua Hàm Nghi lên thuyền, đày đến Algeria – một thuộc địa của Pháp ở Bắc Phi.

Kể từ đó, vua Hàm Nghi đã sống ở Algeria suốt 56 năm. Ông trở thành vị vua duy nhất trong lịch sử Việt Nam đi đày ở châu Phi và lấy vợ nơi đây. Dù cuộc khởi nghĩa của vua Hàm Nghi không đạt được kết quả như mong muốn, nhưng tinh thần yêu nước đó thì tồn tại và gây tiếng vang mãi.

Họa sĩ Tử Xuân - Hàm Nghi trong những năm ở Algerie. Ảnh tư liệu

Trong thời gian lưu đày ở Algeria, vua Hàm Nghi đến với hội họa, bắt đầu trở thành họa sĩ đích thực. Những bức tranh của ông khi đó được vẽ dưới cái tên họa sĩ Tử Xuân. Rất ít người biết họa sĩ Tử Xuân đã từng triển lãm ba lần tại Paris.

"Không đề" của Tử Xuân vẽ theo lối bán trừu tượng, bằng sơn dầu, 1900. Ảnh tư liệu

Bức tranh sơn dầu "Không đề" của họa sĩ Tử Xuân (vua Hàm Nghi) vẽ năm 1900. Ảnh tư liệu

Năm 1944, vua Hàm Nghi qua đời vì bệnh ung thư dạ dày tại biệt thự Gia Long, thủ đô Alger. Ông được đưa đến chôn tại vùng Nouvelle-Aquitaine, nước Pháp. Mãi đến năm 2009, bài vị và di ảnh của vua mới được hội đồng Nguyễn Phúc tộc đưa về thờ ở Thế Tổ Miếu (Hoàng thành Huế). Ngày nay, ở Việt Nam có rất nhiều công trình, đường phố mang tên vua Hàm Nghi. Vua Hàm Nghi cùng với vua Thành Thái, vua Duy Tân được người đời nể phục vì tấm lòng yêu nước, kiên quyết chống lại thực dân Pháp.