Từ Mỹ Tho, trước khi băng qua Đồng Tháp Mười lên chiến khu, chúng tôi đã vượt qua sông Vàm Cỏ Tây, bây giờ lại được ở Bến Tháp, ngay sát sông Vàm Cỏ Đông, thật thú vị.

Đây là lần đầu tiên tôi được “gặp” sông Vàm Cỏ Đông, còn trước kia chỉ biết qua bài hát đã thuộc nằm lòng - ca khúc “Vàm Cỏ Đông” của Trương Quang Lục, lời thơ của nhà thơ Hoài Vũ.

Sông Vàm Cỏ Đông.

Ngày ấy Vàm Cỏ Đông tuy không rộng lớn như sông Tiền ở Mỹ Tho nhưng đó là dòng sông rất đẹp. Nước trong xanh biêng biếc, những dề lục bình không làm chật dòng sông như bây giờ, chỉ trôi từng khóm nhỏ, nhưng rất thuận tiện cho đám lính chúng tôi bơi trên sông và ngắt ngọn, phục vụ món “lục bình chấm mắm kho quẹt” mỗi bữa cơm trưa.

Có những địa chỉ dọc sông Vàm Cỏ Đông ngày đó rất quen thuộc với chúng tôi, đó là Bến Tháp ngay sát cạnh căn cứ, là Xóm Giữa, Lò Gò chỉ cách “cứ” dăm ba cây số, xa hơn là Xa Mát, cách chúng tôi mấy tiếng đồng hồ đi xe đạp. Ngày ấy, đường trong rừng tuy nhỏ hẹp nhưng dùng xe đạp hay xe honda đều được. So với anh chị em ở chiến trường miền Trung, thì ở chiến khu R (Nam Bộ) vẫn thuận lợi hơn về giao thông.

Có một địa chỉ gần căn cứ chúng tôi mà... chạy bộ cũng tới, cụ thể là tôi và Hùng Nam đã không ít lần chạy bộ từ “cứ” ra đây để... mua rượu. Đó là Trảng Còng, một địa danh rất nổi tiếng trong âm nhạc Việt. Ai đã từng nghe bài hát “Lên ngàn” của nhạc sĩ Hoàng Việt, hẳn đều nhớ câu ca “Em chèo thuyền đi lên rẫy Trảng Còng...”. Hóa ra, căn cứ của chúng tôi ở cách Trảng Còng nổi tiếng không bao xa, vậy mà nếu không gặp được nhạc sĩ Xuân Hồng, chắc tôi vẫn không biết mình hay mua rượu ở một nơi đã vào “bài hát đi cùng năm tháng”.

Năm nay, 2023, kỷ niệm 95 năm ngày sinh của nhạc sĩ - anh hùng Hoàng Việt, xin nhớ một chút về địa danh Trảng Còng.

Nhớ một lần, Cao Xuân Phách, bạn tôi cùng nhạc sĩ Xuân Hồng đi công tác đâu đó qua Trảng Còng, và tình cờ gặp tôi. Chính anh Xuân Hồng đã kể chuyện về Hoàng Việt và Trảng Còng - một trảng rẫy nằm ven sông Vàm Cỏ Đông cho tôi nghe.

Hồi kháng chiến chống Pháp, người dân từ “dưới ruộng” lên trảng này tăng gia sản xuất, trồng lúa rẫy, gặp mùa bão lụt năm 1952, cực khổ quá, có phải vì thế mà có bài ca “Lên ngàn” bất tử của Hoàng Việt. Về tên gọi “Trảng Còng”, dường như trảng rẫy này mùa nước ngập có rất nhiều con còng. Biết đâu chính từ đây đã sản sinh ra câu hò ngọt ngào: “Gió đưa gió đẩy về rẫy ăn còng/ Về sông ăn cá/ Về đồng ăn cua” mà người Nam Bộ nào cũng thuộc nằm lòng. Rẫy Còng - Trảng Còng, sông Vàm Cỏ, còn đồng thì chắc là đồng Tây Ninh hay Long An rồi!

Nhạc sĩ Xuân Hồng trông tướng rất nông dân Nam Bộ, thật thà và cởi mở. Chính câu chuyện về Trảng Còng của Xuân Hồng đã giúp tôi sau này khi viết trường ca “Những người đi tới biển” có được một đoạn thơ cảm động về nhạc sĩ Hoàng Việt và bài hát “Lên ngàn”: “bây giờ không còn anh/ mỗi chúng tôi còn một cuộc đời/ trên bàn tay mở ra cân nhắc/ tôi chưa hề tin phép lạ/ nhưng tôi tin kỳ diệu những lời cất lên từ trái tim/ ngôi sao hát lúc tối trời/ dòng sông miên man chảy/ hai mươi năm vợ anh vẫn chèo xuồng ngược nước/ lặng lẽ cứu từng bông lúa/ đưa ta qua mắt nhìn thẳng những vực sâu/ con người không thể thiếu bài ca/ dù chỉ một lần một lần thôi đã hát” (“Những người đi tới biển”).

Nhân nói về bài hát “Lên ngàn” và nhạc sĩ Hoàng Việt, lại thêm một lần ngạc nhiên: Sao thời kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ chúng ta có quá nhiều nhạc sĩ tài năng và tâm huyết như thế nhỉ? Nếu tính, văn học nghệ thuật đã góp phần vào cuộc kháng chiến như thế nào, thì công đầu phải thuộc về âm nhạc. Thơ ca chỉ đứng thứ hai. Nếu không có “nhạc Đỏ”, làm sao chúng tôi vượt qua được Trường Sơn? Chỉ nghe lại một giai điệu của Vũ Trọng Hối thôi: “Ta vượt trên triền núi cao Trường Sơn/ Đá mòn mà đôi gót không mòn” là đã thấy hiện trước mắt mình cả Trường Sơn của một thời mãnh liệt, khổ đau, hùng vĩ.

Quay lại với sông Vàm Cỏ Đông. Những địa danh ngày xưa ấy với Bến Tháp, Trảng Còng, Xóm Giữa, Lò Gò, Xa Mát - những cái tên nhắc về một thời kháng chiến gian khổ nhưng đầy cảm xúc - bây giờ thành những điểm du lịch về rừng nguyên sinh, về chiến khu R.

Tôi sắp vào Sài Gòn thăm anh Ba Khanh (tên thật của anh là Nguyễn Khắc Vỹ). Thời còn ở chiến khu, anh Ba Khanh ở bên căn cứ của Chính phủ cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam. Anh Ba là trợ lý của bác Huỳnh Tấn Phát, Thủ tướng Chính phủ Cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam, lại là bạn chúng tôi, mấy anh em bên binh vận, nên anh Ba hay qua chơi, uống trà trò chuyện bên sông Vàm Cỏ Đông. Thực ra, chúng tôi ở sát sông là may mắn, không phải căn cứ nào cũng được chỗ ở quá dễ thương như vậy. Vì thế, khi ông Sáu Dân (bí danh của cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt) về làm Trưởng ban Binh vận R, lính của ông đã dựng cho thủ trưởng của mình một ngôi nhà gỗ ngay sát sông Vàm Cỏ. Dù chỉ thỉnh thoảng ông Sáu mới về ngôi nhà gỗ lợp lá trung quân, nhưng có cảm giác đó mới là “Nhà Đỏ” mà sau này người ta hay gọi. Nhóm anh em tuyên truyền binh vận chúng tôi đã ở bên sông Vàm Cỏ Đông đúng hai năm trời, trước khi “nhổ lều trại” về thẳng Sài Gòn.

Bây giờ, mỗi khi nghe lại những cái tên như Bến Tháp, Trảng Còng, Xóm Giữa, Lò Gò, Xa Mát... lại nhớ da diết căn cứ nơi mình từng ở bên sông Vàm Cỏ Đông. “Ở tận sông Hồng anh có biết/ Quê hương em cũng có dòng sông”... Là dòng sông Vàm Cỏ Đông đấy ạ!