Sự nghiệp khoa học đồ sộ trước tuổi 30

GS. Nguyễn Đình Tứ quê gốc ở xã Song Lộc, huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh, sinh năm 1932 trong một gia đình nhà giáo. Ngay từ nhỏ ông đã bộc lộ những thiên tài bẩm sinh.

GS. Nguyễn Đình Tứ và gia đình.

Khi còn là học sinh, GS. Nguyễn Đình Tứ tự tạo ra kính viễn vọng để quan sát các ngôi sao. Khi học năm thứ nhất tại Trường trung học chuyên khoa Huỳnh Thúc Kháng (Đức Thọ-Hà Tĩnh), ông đã tự học hết chương trình năm thứ hai và được nhà trường cho lên thẳng năm thứ 3, rồi trở thành thủ khoa. Kết thúc năm học, ông được chi bộ nhà trường kết nạp vào Đảng khi mới 17 tuổi.

Khi học tại trường Đại học Thủy Lợi ở Vũ Hán, Trung Quốc, ông đã hoàn thành 4 năm học chỉ trong 2 năm. Năm 1957, bước ngoặt lớn khi GS. Nguyễn Đình Tứ được Chính phủ cử sang Liên Xô cộng tác nghiên cứu ở Viện Liên hiệp nghiên cứu hạt nhân Duvna (một trung tâm khoa học lớn của các nước xã hội chủ nghĩa bấy giờ).

Tại đây, dưới sự lãnh đạo của Viện sĩ Viện Hàn lâm khoa học Liên Xô Vesler, người đề xuất nguyên lý và chỉ đạo thành công máy gia tốc Synnchrophasotron tiên tiến nhất thời bấy giờ. Trong một thời gian ngắn, GS.TS. Nguyễn Đình Tứ đã làm chủ các phương pháp thí nghiệm.

Trong hơn 10 năm làm việc ở Duvna, ông nổi tiếng là nhà vật lý Việt Nam tài năng, có uy tín khoa học tầm cỡ quốc tế.

Ở tuổi 28, nhà vật lý Nguyễn Đình Tứ đã thay mặt nhóm phát minh, trực tiếp báo cáo tại diễn đàn Hội nghị khoa học quốc tế ở các nước Tây Âu các kết quả phát minh “Phát hiện bằng thực nghiệm hiện tượng chưa biết trước đây về sự tạo thành phản hạt hyperon sigma âm". Năm 1961, ngay sau khi công bố công trình, ông đã nhận được giải thưởng của Hội đồng Khoa học Viện Liên Hiệp Nghiên cứu Hạt nhân Duvna.

Năm 1962, tập hợp các công trình nghiên cứu trong 5 năm ở Viện Nghiên cứu Hạt nhân Duvna, GS. Nguyễn Đình Tứ đã bảo vệ thành công luận án tiến sĩ Toán - Lý và tiến sĩ ngành Vật Lý hạt nhân đầu tiên của Việt Nam.

GS.TS. Nguyễn Đình Tứ được Chính phủ Liên Xô cấp bằng phát minh cùng với nhóm tác giả quốc tế năm 1968. Ngoài ra, trong 10 năm, ông đã đóng góp xuất sắc trong những thành tựu nghiên cứu của tập thể khoa học quốc tế và trong 50 công trình khoa học đã công bố.

Đặt nền móng cho ngành năng lượng nguyên tử Việt

Chia tay với những đề án thí nghiệm dở dang trên máy gia tốc hiện đại ở Secpukhôp, tháng 7/1971, GS.TS. Nguyễn Đình Tứ trở về nước.

GS. Nguyễn Đình Tứ

Dù bận rộn với những trọng trách quản lý, ông vẫn dành nhiều tâm lực cho việc hình thành ngành Năng lượng nguyên tử của đất nước. Sau 5 năm chuẩn bị, tập hợp nhiều cán bộ khoa học hạt nhân có năng lực và tâm huyết, từ một phòng nghiên cứu thuộc Uỷ ban Khoa học và Kỹ thuật Nhà nước do ông lãnh đạo, tháng 4/1976, viện nghiên cứu hạt nhân ra đời, ông làm viện trưởng.

Năm 1994, khi Viện đổi tên thành Viện Năng lượng nguyên tử Việt Nam, ông vẫn là người lãnh đạo cao nhất của ngành trong cương vị Chủ tịch Hội đồng Viện cho đến khi qua đời.

Dưới sự lãnh đạo của ông, ngành Năng lượng nguyên tử non trẻ của Việt Nam trong gần 20 năm đầu tiên, đã có những bước phát triển mạnh mẽ. Lò phản ứng hạt nhân Đà Lạt được khôi phục và mở rộng, ứng dụng khoa học và kỹ thuật hạt nhân trong các lĩnh vực kinh tế quốc dân (y tế, công nghiệp khai thác quặng…).

Ngoài ra, GS. Nguyễn Đình Tứ còn chú trọng hợp tác quốc tế. Dưới sự lãnh đạo của ông, hợp tác quốc tế được mở rộng theo hướng đa phương và song phương, các hiệp định quốc tế thể hiện chủ trương sử dụng năng lượng nguyên tử vì hoà bình được ký kết. Các cán bộ khoa học có trình độ đã được tập hợp, phát huy và nhiều cán bộ khoa học trẻ được đào tạo trưởng thành. Với uy tín của mình, ông đã mở đường và phát triển mối quan hệ tốt đẹp với cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA), với Liên Xô, Ấn Độ, Nhật Bản… và các mối quan hệ đó ngày càng phát triển.

Tại buổi lễ kỷ niệm 70 năm ngày sinh của ông (1/10/2002) PGS.TS. Vương Hữu Tấn, Viện Năng lượng Nguyên tử Việt Nam đã có bài phát biểu, trong đó nhấn mạnh: "Mọi thành công của Viện Năng lượng nguyên tử Việt Nam hôm nay đều bắt nguồn từ cội nguồn sâu xa, từ những đóng góp ban đầu của GS. Nguyễn Đình Tứ. Ngành Năng lượng nguyên tử Việt Nam cũng rất tự hào vì đã có một cán bộ đầu đàn, thông minh, trí tuệ, đức hạnh, tận tụy như GS. Nguyễn Đình Tứ".