Bà Nguyễn Thị Bích Châu (1356-1377) quê ở huyện Hải Hậu, tỉnh Nam Định, là con gái của đại thần Nguyễn Tấn Công dưới thời vua Trần Nghệ Tông.

Từ nhỏ, bà đã nổi tiếng xinh đẹp, thông tuệ, giỏi văn chương, âm nhạc. Cha mẹ đặt tên con gái là Bích Châu, tự là Bích Lưu, ngụ ý muốn quý giá sánh với châu ngọc, lưu ly ở trên đời.

Theo Truyền kỳ tân phả của Đoàn Thị Điểm, có tài sắc vẹn toàn, năm 1372, Nguyễn Thị Bích Châu được tiến cung khi vừa 16 tuổi. Bà được vua Trần Duệ Tông sủng ái, phong làm ái phi.

Nhận thấy triều Trần đang bước vào giai đoạn suy yếu, vua Trần Duệ Tông vốn tính nóng nảy, bà chú tâm soạn thảo tấu dâng vua với nhan đề "Kê minh thập sách" - 10 kế sách trị nước an dân. Đại ý là mượn tiếng gà gáy sáng để thức tỉnh nhà vua, với những lời tâm huyết trong từng câu chữ.

"Kê minh thập sách" của Nguyễn Thị Bích Châu ngắn gọn, súc tích, bao quát hầu hết vấn đề quốc gia đại sự thời bấy giờ.

Trong 10 kế trị nước, yên dân của mình, bà cho rằng muốn đất nước cường thịnh phải trị kẻ tàn bạo cho lòng dân được yên. Giữ đúng quy định, xóa bỏ phiền nhiễu thì triều cương không rối. Trị kẻ lạm quyền tránh họa ngầm cho nước. Đuổi hết đám tham nhũng cho dân đủ sống.

Chấn chỉnh học hành, lễ nghĩa cho sáng tỏ đất trời. Mong nghe được lời nói thẳng, mở rộng cửa ngôn luận như mở rộng cửa thành. Chọn quân thì nhằm vào dũng lực, không nhằm vào vóc dáng cao lớn.

Chọn tướng thì nhằm vào tài thao lược không nhằm vào thế gia. Vũ khí cần sắc bén không cần trang trí sặc sỡ. Tập trận cần chỉnh tề, chặt chẽ chứ không phải giở trò múa may cho đẹp mắt.

"Xét mấy điều ấy rất thiết thực, dám dâng lên tấm lòng trung thực, mong nhận cho lời nói quê mùa. Bỏ điều dở mà làm điều hay, xin bệ hạ lượng nghĩ. Nước được trị, dân được yên, thiếp mong lắm vậy", trích bản tấu của hoàng phi.

Xem xong bản điều trần của hoàng phi Bích Châu, vua Trần Duệ Tông cảm kích vỗ trán thốt lên: "Không ngờ một người đàn bà lại thông tuệ đến thế. Thật là một Từ phi (vợ Đường Thái Tông) ở trong cung của trẫm vậy".

Tuy cảm phục, trong bối cảnh nhà Trần ngày càng suy yếu, quan lại tham ô, nhũng nhiễu, nịnh thần nổi lên, vua Trần Dụ Tông lại tính nóng nảy nên không sử dụng những kế sách trị nước của bà Bích Châu.

Không nản lòng, hoàng phi Bích Châu tiếp tục dâng biểu khi đích thân vua Duệ Tông mang quân đi đánh quân Chiêm Thành quấy nhiễu phía Nam.

Tiếc rằng, khi bài biểu dâng lên, vua không chịu nghe, vẫn quyết tâm mang quân chinh phạt Chiêm Thành. Không thể can ngăn vua Trần Duệ Tông, bà buồn rầu tự trách mình: "…Nghĩa lớn là vua tôi, ái tình là vợ chồng. Vậy mà không giỏi khuyên can để giữ nền bình trị, không biết khéo lời để ngăn lòng hiếu chiến, như thế ta đã là người vô dụng chăng?".

Biết không thể can ngăn, đến lúc Trần Duệ Tông duyệt binh chinh phạt Chiêm Thành, bà xin vua đi theo quân đội hộ giá.

Khi quan quân nhà Trần đến cửa Thị Nại (Quy Nhơn), vua Chiêm là Chế Bồng Nga cho sứ giả đem tới quan quân trá hàng, sau đó bất ngờ tiến đánh lúc nửa đêm.

Quân của Trần Duệ Tông bị tấn công bất ngờ, bị thương nặng và hy sinh. Bà Nguyễn Thị Bích Châu cầm quân xung trận, trúng tên độc, chết.

Ba ngày sau, quân nhà Trần mang thi thể hoàng phi Nguyễn Thị Bích Châu và vua rút về Thăng Long. Khi đến vũng Ô Tôn (Vũng Áng, Kỳ Anh, Hà Tĩnh), trời nổi sóng to, gió lớn, quân lính buộc phải an táng bà tại đây.