Nhiều nhà thầu ngoại sau khi mua hồ sơ mời thầu do EVN phát hành sẽ ngay lập tức nghiên cứu kỹ hồ sơ mời thầu nhằm tìm ra các chỗ "hở" rồi sau đó khôn khéo "cài bẫy" trong hồ sơ đấu thầu.

Tuy nhiên, ngoài sự "ranh ma" của các nhà thầu ngoại thì nguyên nhân quan trọng là cơ chế, năng lực, trình độ của phía chủ đầu tư EVN cũng có vấn đề.

Tiêu chí chọn thầu giá rẻ đang bị tận dụng triệt để

TS. Nguyễn Thành Sơn, nguyên Tổng Giám đốc Công ty cổ phần Nhiệt điện Cẩm Phả đã chia sẻ những "kinh nghiệm" và "bẫy thầu" của các nhà thầu Trung Quốc.

Theo TS. Sơn, khác với nhiều nước trên thế giới, Việt Nam đang đặt tiêu chí giá rẻ trong những nhà máy nhiệt điện lên hàng đầu. Đây là một trong những tiêu chí mà các nhà thầu Trung Quốc rất "ưa thích", tận dụng triệt để.

Các nhà thầu Trung Quốc sử dụng "bẫy" giá rẻ để thắng thầu trong những dự án nhiệt điện. Ảnh minh họa.

"Họ có thể bỏ giá cực thấp để thắng thầu. Bởi chỉ cần mang hợp đồng về họ có thể được vay tiền với lãi suất ưu đãi từ Chính phủ Trung Quốc. Thực ra ai cũng biết của rẻ là của ôi, các sản phẩm đều có chung một mức giá thị trường, có mức giá sản xuất nhất định. Dù có lợi thế nhân công hay được hỗ trợ thì sản phẩm của Trung Quốc cũng chỉ có thể rẻ hơn của EU hay Mỹ từ 5%-10% là cùng. Nếu rẻ hơn tới 15 thậm chí 20% là phi lý. Với mức giá rẻ như thế thì chỉ có hàng kém chất lượng", TS. Sơn cho biết.

Từ trước đến nay, tất cả các chuyên gia ngành nhiệt điện trong nước cũng như các nhà thầu đến từ G7 đều phải "thốt" lên rằng, Luật Đấu thầu của chúng ta bỏ qua điều khoản nêu xuất xứ thiết bị để có hệ số đánh giá các tiêu chuẩn kỹ thuật và giá trị.

Như vậy, chúng ta đã vô tình biến Luật Đấu thầu thành đấu giá. Và, thử hỏi trên thế giới này, có nước nào có thể đấu giá lại được với các nhà thầu Trung Quốc. Đây là nguyên nhân chính lý giải cho việc hầu hết các gói thầu dự án nhiệt điện của nước ta rơi vào tay các nhà thầu Trung Quốc.

TS. Nguyễn Thành Sơn khẳng định, khi các nhà thầu Trung Quốc đã thắng thầu do bỏ thầu giá cực thấp, họ lợi dụng triệt để hợp đồng tổng thầu EPC là đấu thầu trọn gói, chìa khóa trao tay.

Có trường hợp như tại nhà máy nhiệt điện Quảng Ninh, trong hồ sơ đấu thầu chủ đầu tư đã tính cụ thể kích thước móng cọc nhà máy, nhưng họ làm nhỏ hơn. Khi chủ đầu tư "kiến nghị" thì họ nói là theo tính toán của họ chỉ cần nhỏ như vậy là đủ.

Hay như dự án điện khác, chúng ta thiết kế móng nhà máy là cọc nhồi bê tông cốt thép (vừa đắt vừa bền), nhưng nhà thầu làm móng bè (vừa rẻ vừa nhanh). Bởi theo họ móng bè là "tốt lắm rồi".

Ở nhà máy nhiệt điện Quảng Ninh, nhà thầu Trung Quốc đưa sang dây điện có tiết diện nhỏ hơn so với quy định trong hợp đồng. Chủ đầu tư, giám sát phát hiện không cho họ lắp, họ tạm để ở ngoài, nhưng khi chủ nhà đi khỏi, họ lại cho vào lắp.

Tương tự là nhà máy nhiệt điện Hải Phòng. Khi kiểm tra, phát hiện động cơ nhập khẩu đã qua sử dụng, được sơn tút lại, nhưng nhà thầu cam kết động cơ này sẽ hoạt động tốt trong thời hạn bảo hành.

Vấn đề là ở chỗ sau khi đi vào vận hành, nếu có động đất thì nhà máy mới đổ, còn không có thì móng nhà máy vẫn "đảm bảo". Hết bảo hành (thường là 24 tháng, ở nhà máy nhiệt điện Quảng Ninh khó có khả năng xảy ra động đất, và động cơ điện khi ấy chắc chắn sẽ vẫn chạy tốt) là nhà thầu hết trách nhiệm. Sau đó nếu có trục trặc, chỉ có nền kinh tế gánh hậu quả, còn đại diện chủ đầu tư có khi cũng đã... về hưu.

Cũng theo TS. Sơn, chưa dừng lại ở đó, cũng dựa vào hợp đồng tổng thầu EPC, các nhà thầu Trung Quốc đưa ra "chiêu" trả lương rẻ, thậm chí là cực rẻ hơn cả chủ đầu tư Việt Nam cho công nhân Việt Nam.

Thời điểm năm 2010, mức tính công của nhà đầu tư Trung Quốc trả cho công nhân Việt Nam chỉ là 20-30.000 đồng/ngày và 5.000 đồng/bữa ăn. Với mức giá như thế, sẽ chẳng công nhân Việt Nam nào chấp nhận được. Chỉ đợi có thế, các công nhân Trung Quốc sẽ ồ ạt đổ sang làm. "Có thể khi về nước, công nhân của họ còn nhận thêm khoản tiền "trợ giá" nào đó không biết chừng?", TS. Sơn đặt nghi vấn.

Lỗ hổng cơ chế đang bị khai thác triệt để

Trao đổi với PV báo Đời sống và Pháp luật, một số chuyên cho rằng, chúng ta không thể phạt được nhà thầu nếu như họ chậm tiến độ hay chất lượng dự án kém là do số tiền chủ đầu tư giữ lại chưa thanh toán cho nhà thầu (coi như tiền đặt cọc) thường không đủ lớn để ép nhà thầu phải thực hiện đúng các cam kết bảo hành.

Như một số nhà máy nhiệt điện đã triển khai, số tiền chủ đầu tư cần phạt nhà thầu còn lớn hơn nhiều lần tiền chủ đầu tư giữ lại của nhà thầu. Số tiền đặt cọc để lại quá ít, nhà thầu sẵn sàng bỏ món tiền đó chứ không khắc phục những sai phạm.

"Chúng ta đi vay vốn ODA nhưng không được cầm tiền về. Cuối cùng tiền của phía Trung Quốc lại chảy vào công ty Trung Quốc, chúng ta chỉ nhận sản phẩm chất lượng kém và phải gánh nợ.

Trong hiệp định vay vốn không có ràng buộc kỹ về điều khoản giải ngân, chúng ta không nắm được quyền chủ động trong việc chi tiền, giải ngân mặc dù số tiền đó ta đã được vay và phải trả nợ", TS. Sơn nhấn mạnh.

Lý giải vì sao chúng ta không thể đưa thông tin những nhà thầu kém chất lượng vào "danh sách đen" và cấm nhà thầu này dự thầu tại Việt Nam, TS. Sơn cho rằng, việc làm đó hoàn toàn có thể. Tuy nhiên, nhiều nhà thầu tồi lại mang danh một nhà thầu khác, đội lốt dưới một cái tên khác, lập một công ty khác để vào tham gia dự án. Thế thì danh sách này cũng không có giá trị.

Từng trao đổi về "bẫy" thầu giá rẻ của nhà thầu ngoại, ông Vũ Khoa, Hiệp hội Nhà thầu xây dựng Việt Nam nhấn mạnh, trong những lần tham gia xây dựng Luật Đấu thầu trước đây, Hiệp hội đều nhấn mạnh không nên lấy tiêu chuẩn giá rẻ.

Thời điểm tham vấn xây dựng luật, ông Khoa đã dẫn ra bằng cớ là ngay cả Luật Đấu thầu của những nước xung quanh cũng không dùng tiêu chí giá rẻ thắng thầu. Theo chuyên gia này, nguy cơ lớn của đấu thầu giá thấp là phá sản dự án, vỡ tiến độ cũng đã được hiệp hội cảnh báo từ những năm 1994, 1995, nhưng vẫn là chuyện nói xong để đấy.