Tích truyện "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" cứ tưởng xa xôi lắm. Hóa ra, ở ngay Hưng Yên có ngôi đền Đế Thích mà thuở xưa gốc tích là một cái am do vợ chồng Trương Ba dựng lên.
Và con cá đá dưới giếng cổ Nho Lâm mà truyền kỳ cho rằng đã đội bia lên đền và "cõng hồn" Trương Ba về làng tưởng không còn. Hóa ra, cá đá vẫn hiển hiện dưới đáy giếng cổ. Về đây, người ta mới biết tường tận hơn về câu chuyện "Trương Ba mượn xác anh hàng thịt" là thật hay bịa?
Trương Ba mượn xác
Câu chuyện Trương Ba mượn xác anh hàng thịt phát tích chính từ một ngôi làng có tên Liêu Hạ, xã Tân Lập, Yên Mỹ, Hưng Yên. Câu chuyện ấy sau này được kịch tác gia Lưu Quang Vũ dựng lại hoàn hảo. Tuy nhiên, nhiều người cứ mường tượng chuyện này là huyễn hoặc, khó tin. Nhưng đến nơi này, câu chuyện ấy trở nên thật hơn và người dân cũng tin là không phải chuyện bịa. Có lẽ, những dấu vết còn lại và những sắc phong vua ban thời Lý như một "dấu triện đỏ" công nhận về chuyện ly kỳ ấy.
Trương Ba là kỳ thủ giỏi nổi tiếng, lại cư xử nhẹ nhàng với vợ nhưng họ không có một mụn con. Ngược lại, gia đình người bán bán thịt lại hay bất hòa. Hàng thịt có với vợ một người con gái, vì không thỏa mãn điều đó nên ông thường xuyên đánh vợ mình.
Rồi một hôm, Đế Thích thấy Trương Ba đánh cờ quá hay nên ông hạ giới để chơi cùng và tặng 3 nén nhang để khi nào muốn chơi cờ với ông thì cứ đốt nén nhang đó. Không lâu sau, Trương Ba chết và cô vợ vô tình thắp nén nhang mà Đế Thích tặng Trương Ba.
 |
| Cận cảnh cá đá ở giếng Nho Lâm. |
Đế Thích thấy "tín hiệu" thì lập tức hạ giới. Biết chuyện, vì thương bạn mất sớm và muốn vợ Trương Ba bớt buồn rầu nên ông hứa sẽ làm Trương Ba sống lại. Lúc ấy, ông hàng thịt cũng qua đời mà Đế Thích không tìm được xác Trương Ba nên cho hồn người bạn nhập vào xác anh hàng thịt.
Trương Ba phục sinh trong thân xác anh hàng thịt thì mới ngỡ ngàng chạy về với vợ. Vợ ông thay vì vui mừng lại bất ngờ, sợ hãi vì lúc này bà không nghĩ đó là chồng mình. Sau khi nghe Trương Ba kể lại thì bà mới tin. Còn vợ anh hàng thịt thì oán ức, ghen tuông cứ nằng nặc đó là chồng mình rồi cả hai bà vợ cùng nhau kiện lên quan trên.
Quan hỏi người bán thịt nhận ai là vợ, anh ta chỉ vào vợ Trương Ba. Quan hỏi cách làm thịt lợn như thế nào, anh ta nói không biết. Lại hỏi đến cách đánh cờ, anh ta trả lời rất thạo. Viên quan lấy làm khó xử vì hồn của người này mà xác của người kia, mới gọi vợ Trương Ba hỏi nhỏ xem trong khi chồng còn sống có làm điều gì đặc biệt không.
Vợ Trương Ba thật tình kể lại việc Đế Thích xuống đánh cờ và cho 3 nén nhang thần. Viên quan cho đòi riêng người bán thịt đến hỏi có biết Đế Thích không, anh ta trả lời như vợ Trương Ba nói. Vì thế, quan xử cho anh hàng thịt được về nhà Trương Ba.
 |
| Nhà nghiên cứu Hán Nôm Trần Quốc Chính khẳng định Trương Ba là nhân vật có thật. |
Cá đá dưới giếng cổ
Hai vợ chồng Trương Ba cảm kích trước ơn huệ của Đế Thích thì mới lập một cái am nhỏ ở phần đất thổ cư của mình để ngày đêm hương nến. Theo một vài câu chuyện cổ mà nhà nghiên cứu Hán Nôm Trần Quốc Chính - cũng là người làng Liêu Hạ sưu tầm, thì đền Đế Thích trở thành chốn thiêng liên quan đến một con cá đá khổng lồ.
Nhiều người cho rằng, con cá đá này chính là kình ngư mà hồn Trương Ba cưỡi về nhập vào xác anh hàng thịt. Đồng thời, cá đá còn theo dòng sông Cốc đội một chiếc khánh đá vào trong am Đế Thích. Sau đó, cá xuôi dòng và chững lại trong giếng cổ Nho Lâm.
Vào thời nhà Lý dưới triều vua Lý Thánh Tông đất nước thái bình thịnh trị, biết đến câu chuyện lạ cá đá đội khánh đá ở Liêu Hạ, thái tử Quốc công và hai Lý công chúa đã về đây xây dựng ngôi đền. Đền cứ mỗi lần bị phá lại được xây dựng, tôn tạo nhưng đến năm 1954 thì chỉ còn lại phế tích trong khu đất hoang của gia đình Trương Ba.
Người ta đành xây lại ngôi đền Đế Thích ở một khu đất khác. Ông Nguyễn Khắc Mạnh, Trưởng ban quản lý đền dẫn chúng tôi ra giếng cổ Nho Lâm để "tận mục sở thị" con cá đá huyền thoại. Giếng cổ có hình dáng như một quả bàng, nước rất trong và mát.
Ông Mạnh khẳng định: "Giếng không bao giờ cạn nước dù đem máy ra bơm suốt ngày đêm. Giếng tuy không sâu nhưng có mạch nước phun lên rất mạnh. Giếng từng là nơi cung cấp nước cho cả làng cả xã, vì thế giếng cổ còn là bảo vật thiêng của cả làng".
Theo quan sát của chúng tôi, một tảng đá xanh rêu phong nằm dưới đáy giếng. Tảng đá dài khoảng 1,5m, hình dáng như một con cá có kích cỡ lớn. Ông Mạnh bảo rằng, con cá đá và rất nhiều cổ vật khác trong đền Đế Thích là những bằng chứng cho câu chuyện có thật về nhân vật Trương Ba.
 |
| Chuông và khánh đồng cổ ở đền Đế Thích. |
Mất trộm cổ vật
Theo thống kê của ông Mạnh, cổ vật quý ở đền Đế Thích khá đa dạng. Từ những pho tượng Đế Thích cưỡi trâu, cưỡi cá, cưỡi rùa đến những khám thờ, sắc phong vua ban và chuông đồng, khánh cổ. Riêng chiếc khánh đá cổ, vì không thể bảo quản được nên bị vỡ vụn. Đó cũng là điều đáng tiếc ở ngôi đền này.
Biết được ngôi đền có nhiều cổ vật quý nên không ít lần bị kẻ gian nhòm ngó. Gần đây nhất, vào năm 2012, kẻ gian đã đột nhập đền Đế Thích và lấy đi cơ số những những cổ vật vừa quý lại rất hiếm.
Trong số đó có 6 lọ lục bình, 1 cây đèn Chu Đậu, và một chậu sành cổ. Trước đó, kẻ gian đã vào đền lấy đi bức tượng Đế Thích có 8 tay đang cưỡi trâu. Tuy nhiên, vài ngày sau bức tượng lại xuất hiện ở nguyên vị trí cũ.
Hậu duệ Trương Ba
Làng Liêu Hạ ngày nay đã đông đúc dân cư nhưng cung cách bố trí những con đường trong làng lại toát ra được một ngôi làng cổ. Hiện nay, hậu duệ của Trương Ba ở làng Liêu Hạ vẫn còn nhưng khá rắc rối để xác định.
Như lời ông Trương Đăng Khai, Phó Chủ tịch UBND xã Tân Lập thì có đến 3 dòng họ Trương ở Liêu Hạ. Vì quá lâu đời lại không có gia phả rõ ràng chép lại các chi các ngành nên không xác định được dòng họ Trương nào là hậu duệ Trương Ba.
Đương lúc nhập nhèm sáng tối như vậy, thì ở nơi mà Trương Ba đã sinh sống, tất cả những dòng họ Trương đều có quyền nhận mình là hậu duệ Trương Ba. Ngôi đền Đế Thích vừa là chốn tâm linh được công nhận là di tích lịch sử, lại vừa là từ đường chung của dòng họ Trương ở Liêu Hạ.
"Rất nhiều người hỏi tôi chuyện về mồ mả của ông Trương Ba hiện ở đâu? Tôi đã mất rất nhiều công để tìm hiểu nhưng không biết rõ ràng. Tuy nhiên, những dấu tích chứng minh về ông Trương Ba vẫn khá đầy đủ, dựa vào đó chúng ta có thể xác định câu chuyện có thật về nhân vật Trương Ba. Đặc biệt là chuyện liên quan đến việc ông mượn xác ông hàng thịt".
Nhà nghiên cứu Hán Nôm Trần Quốc Chính
