Ấp Bà Mi, xã Hòa Ân, huyện Cầu Kè, tỉnh Trà Vinh có một công trình kiến trúc mang giá trị nghệ thuật rất độc đáo, thường được người dân trong vòng gọi là mộ ông Hàm.

Khu lăng mộ của ông Hoàng Cao Khải.

Khu lăng mộ độc đáo

Theo như một số tài liệu cho biết, khu lăng mộ cổ này là của hai cha con Hoàng Cao Khải và Hoàng Trọng Phu. Ông Hoàng Cao Khải (1850-1933) tên thật là Hoàng Văn Khải, quê làng Đông Thái, thuộc xã Tùng Ảnh, huyện La Sơn (nay là Đức Thọ), tỉnh Hà Tĩnh. Ông đỗ cử nhân năm Tự Đức thứ 21 (1868).

Ông là nhà văn, nhà sử học và là đại thần dưới triều vua Thành Thái. Được bổ nhiệm làm huấn đạo huyện Thọ Xương, sau làm Tuần phủ Hưng Yên. Khi thực dân Pháp sang xâm lược nước ta, Hoàng Cao Khải cùng với Nguyễn Thân là hai người được Pháp rất tin dùng. Chính vì thế người đời coi ông là "tội nhân" lịch sử: "Hỏi ai bán nước buôn dân - Ấy Hoàng Cao Khải - Nguyễn Thân một phường".

Năm 1904, khi tỉnh Cầu Đơ đổi tên là Hà Đông, ông làm Tổng đốc tỉnh Hà Đông, giúp Thống sư Bắc Kỳ soạn Nghị định về tổ chức bộ máy cấp xã ở Bắc Kỳ. Về sau con trai ông là Hoàng Trọng Phu kế nhiệm ông làm Tổng đốc Hà Đông đến năm 1937.

Ông Hoàng Cao Khải về hưu ở ấp Thái Hà, huyện Hoàn Long, tỉnh Hà Đông, nay thuộc phường Trung Liệt, quận Đống Đa, thành phố Hà Nội. Để chuẩn bị cho hậu sự của mình ông Hoàng Cao Khải đã vời thầy địa lý từ bên Tàu sang chọn đất đặt mộ cho mình. Thầy Tàu đã cắm mảnh đất ở ấp Thái Hà, nằm ở phía Tây gò Đống Đa, là chỗ đặt lăng mộ bây giờ.

Khu lăng mộ được xây dựng năm 1893 với đầy đủ yếu tố phong thủy với một hồ nước nhân tạo phía trước cửa lăng, theo lối lưng tựa núi, mặt nhìn sông. Trước kia, ở phía sau lăng mộ còn có ngọn đồi Nghinh Phong (Đón Gió) cao 10m. Trên đỉnh đồi trước kia có Nghinh Phong Quán, một nơi để nghỉ ngơi và ngoạn cảnh. Từ chân đồi lên Nghinh Phong Quán có một lối đi gồm 133 bậc thang. Hồ nước bây giờ vẫn còn trong ngõ 252 phố Tây Sơn là di tích của cuộc đào bới lấy đất đắp đồi. Nhưng bao năm mưa nắng mài mòn, rồi người ta đắp đất dựng nhà, nên giờ đồi Nghinh Phong chỉ còn thấp lè tè, cao hơn nhà dân một chút.

Lăng Hoàng Cao Khải được xây dựng theo kiểu chữ "Đinh", dài 8m, cao 6m, toàn bộ công trình đều bằng đá cẩm thạch trắng được chạm khắc tinh xảo. Đá xây dựng lăng được chở về từ phủ Quốc Oai (Hà Tây cũ) và qua bàn tay chế tác của các hiệp thợ nổi tiếng quanh vùng núi An Hoạch (huyện Đông Sơn, Thanh Hóa). Các cột, trụ, xà, bẩy, cửa võng, diềm, tường, nền đều bằng đá và được chạm trổ trau chuốt.

Khu lăng mộ có kiến trúc rất độc đáo, nhiều công trình tinh xảo được đánh giá là đạt đến trình độ kỹ thuật cao tay trong nghệ thuật điêu khắc đá của người Việt. Họa tiết chủ yếu được chạm khắc trên đá là hoa sen, lá thông, đầu rồng đặc trưng của thời Nguyễn đầy uy lực. Sự hoàn mỹ và nét tinh xảo trong kiến trúc thể hiện rất rõ ở ngay những đường nét và góc cạnh nhỏ nhất.

Đôi rồng đá ngự trước cửa lăng dù đã bị thời gian xô lệch, hư hại nhiều chỗ nhưng vẫn giữ được được vẻ đẹp uy nghi của một tác phẩm nghệ thuật hiếm có ở đất kinh kỳ.

Bên phải lăng mộ của ông Hoàng Cao Khải, là lăng mộ của con trai, tức Hoàng Trọng Phu. Ông Phu từng du học bên Pháp, có bằng kỹ sư, sau đó về Việt Nam, được nhà Nguyễn giao cho chức Tổng đốc Hà Đông thay cha. Ông Phu cũng xây dựng cho mình một ngôi mộ đá khổng lồ, to hơn mộ cha, to nhất miền Bắc hồi đầu thế kỷ 20. Vợ của ông Phu cũng được chôn cất tại đây.

Khu lăng Hoàng Cao Khải được xếp hạng di tích quốc gia năm 1962. Bộ Văn hóa lúc đó đánh giá: "Đây là chứng tích duy nhất của nước ta về một quần thể các công trình lăng tẩm, dinh thự của một phó vương...". Năm 1945, khi nhà Nguyễn bị lật đổ thì con cháu ông Hoàng Cao Khải cũng lên tàu sang Pháp hết. Khu nghĩa trang nhà họ Hoàng từ đó bị bỏ hoang, lăng mộ đá khổng lồ của ông Khải và ông Phu cũng không có người trông nom, hương khói. Ngoài ra, vì cha con ông Khải đều theo Pháp, nên di tích của hai ông không được người dân tôn trọng, ít được chăm sóc.

Những người sống trong mộ

Theo như một số người dân sống xung quanh khu lăng mộ cho biết, cách đây khoảng 30 năm, khu vực này vẫn còn hoang vu, cây cối rậm rạp, ít người dám vào. Sau nhiều năm phát triển, dân tứ xứ kéo về quây đất dựng nhà trên khu đất chẳng ai quản lý này. Khu nghĩa địa với hàng trăm ngôi mộ của nhà họ Hoàng cũng dần bị cắt xén, thậm chí có mộ còn bị xây nhà đè lên. Cho đến bây giờ vẫn có một số ngôi mộ nằm lọt trong nhà dân mà chỉ những người dân làng sống lâu năm ở đây mới nắm được.

Còn với khu mộ của hai cha con họ Hoàng, ngôi mộ lớn của người con từng bị một gia đình do nợ nần chồng chất nên phải bán nhà rồi chiếm dụng làm chỗ ở. Sau này con cái họ lớn lên, chia ra làm bốn hộ gia đình, tiếp tục sống trong khu mộ bên cạnh những chiếc quách đá khổng lồ.

Cách đây nhiều năm, chính quyền đã giải tỏa các hộ dân nơi đây và có đền bù thỏa đáng, sau đó còn hỗ trợ họ được mua nhà chung cư cho người thu nhập thấp để có thể ổn định cuộc sống. Còn về phần lăng mộ này sau đó được dọn dẹp sạch sẽ để giữ gìn di tích văn hóa. Khu mộ của ông Hoàng Trọng Phu trước đây cũng từng có người ở hàng chục năm, khi đông nhất lên đến 3 hộ gia đình với 12 người. Nay khu mộ này được tận dụng làm nơi khai báo nhân khẩu của địa phương.

Chiếc quách đá bên trong khu lăng mộ.

1. Taj Mahal ở Agra, Ấn Độ: Đây là một lăng mộ vĩ đại được lát bằng đá cẩm thạch trắng, được xây dựng từ 1632-1653 theo lệnh của Hoàng đế triều Mughal, Shah Jahan, để tưởng nhớ người vợ ông yêu mến. Taj Mahal là một trong những ngôi đền được bảo quản tốt nhất và có kiến trúc đẹp nhất thế giới, một trong những kiệt tác của kiến trúc Mughal và là một kỳ quan tuyệt vời của Ấn Độ. Ngoài lăng mộ bằng đá cẩm thạch trắng với mái vòm tuyệt đẹp, nơi đây còn nổi tiếng với nhiều khu vườn, tòa nhà đẹp mắt với hồ nước lấp lánh.